Krokodyle

Krokodyle (Crocodilia) – rząd dużych gadów drapieżnych z grupy zauropsydów, wiodących ziemno-wodny tryb życia. Pojawiły się 83,5 mln lat temu (czyli w późnej kredzie). Są najbliższymi krewnymi ptaków i jedynymi prócz nich przetrwałymi do dziś archozaurami, a także jedynymi współcześnie występującymi członkami kladu Crurotarsi. Członkowie grupy Pseudosuchia, obejmującej krokodyle, pojawili się około 250 milionów lat temu w epoce wczesnego triasu. Różnicowały się w mezozoiku. Rząd krokodyli obejmuje jednak tylko rodziny krokodylowatych, aligatorowatych (w tym kajmany) i gawialowatych.

Duże, solidnej budowy, jaszczurkowatego kształtu krokodyle cechują się długimi, spłaszczonymi pyskami, bocznie spłaszczonym ogonem oraz ułożeniem oczu, uszu i nozdrzy na szczycie głowy. Świetnie pływają, na lądzie poruszają się chodem wysokim bądź niskim. Mniejsze gatunki zdolne są do galopu. Grubą skórę pokrywają niezachodzące na siebie łuski. Paszczę wypełniają haczykowate zęby kształtu stożkowatego. Gady te dysponują wielką siłą zgryzu. Wyróżnia je czterokomorowe serce, podobne do ptasiego, oraz jednokierunkowy przepływ krwi przez płuca. Z innymi gadami łączy je zmiennocieplność.

Zamieszkują głównie niziny tropikalne, ale aligatorowate żyją również na południowym wschodzie USA oraz w chińskiej rzece Jangcy. Są w większości mięsożerne, w skład ich diety mogą wchodzić ryby, skorupiaki, mięczaki, ptaki i ssaki. Niektóre gatunki wyspecjalizowały się w odżywianiu jednym typem pokarmu, jak gawial gangesowy, odżywiający się głównie rybami, podczas gdy inne, jak krokodyl różańcowy, mają urozmaiconą dietę.

Zazwyczaj wiodą samotny tryb życia, przejawiają terytorializm, choć zdarza im się współpraca w pozyskiwaniu zdobyczy. Podczas rozrodu dominujący samiec stara się uzyskać wyłączny dostęp do gotowych do zapłodnienia samic. Samice składają jaja w zagłębieniach, przykrywanych następnie kopcem. W przeciwieństwie do większości gadów występuje opieka nad potomstwem.

8 gatunków znanych jest z tego, że ich przedstawiciele dokonują ataków na człowieka; za największą ilość ataków odpowiada krokodyl nilowy. Z kolei ludzie stanowią zagrożenie dla populacji krokodyli poprzez polowania, mające na celu pozyskiwanie skór, i destrukcję siedlisk. Farmy hodowlane znacznie zmniejszyły nielegalny obrót skórami. Przedstawienia krokodyli w literaturze i sztuce pojawiały się w kulturach ludzkich przynajmniej od Starożytnego Egiptu. Najstarsza znana wzmianka o krokodylu płaczącym po swej ofierze pochodzi z IX wieku, rozpowszechniła się dzięki Johnowi Mandeville’owi w XV wieku, a następnie Szekspirowi na przełomie XVI i XVII wieku.

Spis treści

  [ukryj] 

• 1Etymologia
• 2Definicja filogenetyczna
• 3Ewolucja
  • 3.1Filogeneza
  • 
    

Etymologia[edytuj]

Nazwa krokodyle i Crocodylia wiążą się z nazwą rodzajową Crocodylus (Laurenti, 1768). Nazwę dla rzędu zaproponował Richard Owen w 1842, zapisując ją z użyciem litery i ^[1]. Greckie słowo κροκόδειλος (crocodeilos) oznacza zarówno jaszczurkę, jak i krokodyla nilowego^[2]. Przypuszcza się^[3], iż ten grecki wyraz pochodzi od κρόκε (kroke), kamyków, i δρîλος lub δρεîλος (dr(e)ilos), robaka. Nazwa ta może odnosić się do zwyczajów zwierzęcia, wylegującego się na kamienistych brzegach Nilu^[4].

Definicja filogenetyczna[edytuj]

Do krokodyli – oprócz współcześnie żyjących przedstawicieli tego rzędu – tradycyjnie zaliczano wszystkich wymarłych przedstawicieli kladu Crocodylomorpha oprócz tych z grupy Sphenosuchia, być może parafiletycznej. Część autorów zaliczała do krokodyli także Sphenosuchia^[5]). Tak szeroko rozumiane krokodyle pojawiły się na Ziemi około 220 mln lat temu, w okresie triasu^[6].

W latach 80. XX wieku, wraz z rozwojem klasyfikacji opartej na zasadach kladystyki, zaczęto postulować, by do rzędu Crocodilia zaliczać tylko współcześnie żyjące krokodyle i wszystkich innych potomków ich ostatniego wspólnego przodka; większy klad obejmujący tak rozumiane krokodyle i wszystkie inne krokodylomorfy (oprócz Sphenosuchia) miał nosić nazwę Crocodyliformes^[7]. W późniejszych publikacjach zaproponowano kilka definicji filogenetycznych tak rozumianych krokodyli; Brochu (2003) zdefiniował Crocodylia jako nazwę kladu obejmującego ostatniego wspólnego przodka gatunków Gavialis gangeticus, Alligator mississippiensis i Crocodylus niloticus oraz wszystkich jego potomków^[8]. Najstarsze znane skamieniałości należące do tak definiowanych krokodyli pochodzą z kampanu (koniec kredy)^[9], choć niektóre analizy molekularne sugerują, że pierwsze krokodyle żyły już około 150 mln lat temu^[10]. W 2008 roku Jeremy Martin i Michael J. Benton zaproponowali powrót do stosowania nazwy Crocodylia dla grupy obejmującej tradycyjnie rozumiane krokodyle, czyli wszystkie krokodylomorfy oprócz Sphenosuchia^[11], jednak wśród naukowców panuje obecnie konsensus, że termin Crocodylia powinien być używany w stosunku do grupy koronnej^[12].

Ewolucja[edytuj]

Główną cechą wyróżniającą diapsydalne czworonogi jest obecność dwóch otworów po obu stronach czaszki za oczami, zwanych oknami skroniowymi. Współcześnie żyjące diapsydy obejmują krokodyle, jaszczurki z wężami, sfenodonty i ptaki^[13]. Z kolei od innych diapsydów archozaury wyróżniają się dodatkową parą otworów w czaszce, okien przedoczodołowych, leżących do przodu od oczodołów. Archozaury stanowią grupę koronną obejmującą ostatniego wspólnego przodka krokodyli i ptaków, jak też wszystkich jego potomków. Wedle starszego poglądu obejmują one Pseudosuchia, „fałszywe krokodyle”, i Ornithosuchia, które z kolei zawierają dinozaury (w tym ptaki), ich bliskich krewnych i pterozaury^[14]. Pseudosuchia definiuje się jako wszystkie archozaury bliżej spokrewnione z krokodylami niż z ptakami. Grupa ta obejmuje liczne taksony wymarłe, jak fitozaury^[15]. Obecnie kwestionuje się wyróżnianie Ornithosuchia, gdyż Ornithosuchus okazał się należeć do pseudozuchów, a więc być bliżej spokrewniony z krokodylami, niż z ptakami^[16]. Współczesne krokodyle straciły okna przedoczodołowe, obecne u większości ich przodków w postaci niewielkich otworków^[17].

Krokodylomorfy to jedyne pseudozuchy, które przetrwały wymieranie triasowe około 201,3 miliona lat temu. We wczesnym okresie jurajskim dominację na lądzie uzyskały dinozaury, krokodylomorfy natomiast przeszły dużą radiację adaptacyjną, wypełniając nisze ekologiczne opuszczone przez niedawno wymarłe grupy. Mezozoiczne krokodylomorfy cieszyły się znacznie większą różnorodnością form niż dzisiejsze krokodyle. Zaliczały się doń niewielkie, szybko poruszające się zwierzęta owadożerne, wyspecjalizowani rybożercy, mięsożercy żyjący na lądzie albo w morzu, a nawet kilku roślinożerców^[18]. Niektóre morskie gatunki krokodylomorfów, choć nie krokodyli w wąskim ujęciu (Metriorhynchidae), miały kończyny przekształcone w płetwy^[19]. Najwcześniejszy etap ewolucji krokodyli obejmował Protosuchia, które wyewoluowały w triasie późnym i jurze wczesnej. Następnie po nich pojawiły się Mesosuchia. Zróżnicowały się one szeroko w okresie jury i trzeciorzędu. Inna grupa, Eusuchia, pojawiła się w późnej kredzie, 80 milionów lat temu. Obejmuje ona również krokodyle żyjące obecnie^[17].

Protosuchia były niewielkimi, w większości lądowymi zwierzętami o krótkich pyskach i długich kończynach. Posiadały kostną zbroję w formie dwóch rzędów płytek rozciągających się od głowy do ogona. Cechę tę zachowała większość współczesnych krokodyli. Ich kręgi były wypukłe, jeśli chodzi o dwie główne powierzchnie stawowe. Ich podniebienie kostne było rozwinięte gorzej niż u późniejszych form. U Mesosuchia kości podniebiene uległy połączeniu, tworząc kostne podniebienie wtórne, a przedłużenie dróg nosowych sięgnęło kości skrzydłowej. Pozwoliło to zwierzęciu oddychać przez nozdrza przy paszczy otwartej pod wodą. U Eusuchia proces ten kontynuował. Nozdrza wewnętrzne otwierają się u nich przez otwór w kości skrzydłowej. Kręgi Eusuchia posiadają powierzchnie stawowe wypukłą i wklęsłą, tworzące pomiędzy kręgami stawy panewkowe, zapewniające większą giętkość i siłę^[17]. Najstarszy znany przedstawiciel Eusuchia to Hylaeochampsa vectiana, którego skamieniałości znaleziono w osadach kredy wczesnej na Wyspie Wight^[20]. Gatunek ten posłużył też do zdefiniowania samych Eusuchia, obejmujących ostatniego wspólnego przodka wyżej wymienionego oraz trzech gatunków użytych w definicji krokodyli^[8]. Z paleogenu znane są krokodyle, takie jak Pristichampsidae, w języku angielskim znane jako hoofed crocodiles („krokodyle kopytne”)^[21]. Zaliczają się doń wszystkie taksony bliższe Pristichampsus rollinati niż trzem gatunkom definiującym krokodyle^[8]. W kredzie i paleogenie na obszarach kontynentu północnoamerykańskiego występował Borealosuchus. W obrębie tego rodzaju wyróżnia się 6 gatunków. Jego pozycja filogenetyczna nie została jednoznacznie ustalona^[22].

Trzy główne linie Crocodilia rozdzieliły się pod koniec mezozoiku. Najwcześniejsi znani członkowie tej grupy to Alligatoroidea (taksony bliższe aligatorowi amerykańskiemu, niż krokodylowi nilowemu i gawialowi gangesowemu) i Gavialoidea (taksony bliższe gawialowi gangesowemu, niż dwóm pozostałym gatunkom definiującym krokodyle), żyjące w Ameryce Północnej i Europie w kampanie (około 83,6–72,1 miliona lat temu). Choć pierwsze znane Crocodyloidea pojawiły się w mastrychcie (około 72,1–66,0 miliona lat temu), ich linia musiała istnieć już w kampanie, a ze względu na to, że najwcześniejsi znani przedstawiciele Alligatoroidea i Gavialoidea są formami mocno zaawansowanymi ewolucyjnie, uważa się, że rzeczywisty czas zróżnicowania się tych trzech linii musiał poprzedzać kampan^[8].

Filogeneza

W XXI wieku relacje filogenetyczne pomiędzy krokodylami w dalszym ciągu nie są ustalone. Badania opiera jące się na cechach budowy przynoszą rezultaty niezgodne z badaniami genetycznymi. Główny problem dotyczy pokrewieństw gawiala gangesowego. Tradycyjnie uznawany był on za gatunek siostrzany do wszystkich pozostałych krokodyli, co potwierdzają analizy morfologiczne. Badania genetyczne wskazują jednak na jego bliskie pokrewieństwo z krokodylem gawialowym, również cechującym się mocno wydłużonym pyskiem^[23]. Wskazują one, że te dwa gatunki stanowią razem grupę siostrzaną dla krokodylowatych, a nie wszystkich pozostałych krokodyli^[24]. Niektóre oszacowania molekularne sugerują, że linie ewolucyjne Gavialis i Tomistoma rozeszły się pomiędzy 22 a 48 mln lat temu^[10], z czym jednak zdecydowanie kłócą się dane paleontologiczne, wskazujące na ich dywergencję już w kredzie^[23]. Ten konflikt pomiędzy danymi morfologicznymi a molekularnymi ma istotne konsekwencje dla klasyfi

kacji krokodyli.

Tradycyjnie (zgodnie z danymi morfologicznymi) do Crocodylidae zalicza się współczesne rodzaje Crocodylus (i wydzielony z niego Mecistops), Osteolaemus oraz Tomistoma, wyróżniając w jej obrębie dwie główne grupy – Crocodylinae (wewnątrz niej również Osteolaeminae) oraz Tomistominae. Jeśli przyjąć hipotezę molekularną, grupa Tomistominae klasyfikowana byłaby wewnątrz Gavialidae, a nie Crocodylidae; wówczas do gawialowatych należałyby dwie główne grupy – Gavialinae i Tomistominae. Aligatorowate definiuje się jako wszystkie taksony pochodzące od ostatniego wspólnego przodka aligatora amerykańskiego i kajmana okularowego (a podział aligatorowatych na bliższe pierwszemu bądź drugiemu jest podstawą wyróżnienia podrodzin Alligatorinae i Caimaninae). Brochu (2003) przedstawił definicje filogenetyczne tych nazw, wskazując jednak, że są podatne na zmiany przyjętej filogenezy^[8].

Różni zoolodzy różnorodnie interpretują filogenezę krokodyli. Poniższy kladogram obrazuje pogląd Hollidaya i Gardnera z 2012, zachowując tradycyjne Brevirostres^[25], a więc klad obejmujący ostatniego wspólnego przodka krokodyla nilowego i aligatora amerykańskiego, jak też wszystkich jego potomków – nie obejmuje on więc gawiali. Jednakże, w zależności od pozycji na drzewie rodowym krokodyli rodzajów Gavialis i Tomistoma, może się on również okazać synonimem Crocodylia^[8]. Tomistoma wchodzi bowiem w skład krokodylowatych. Jeśli gawial gangesowy jest taksonem siostrzanym tego rodzaju, byłby i on jej członkiem, a więc bliższym krewnym krokodyla nilowego, niż aligator amerykański. Od wspólnego przodka krokodyla i aligatora pochodziłyby więc wszystkie krokodyle^[8]).

Eusuchia	Isisfordia Hylaeochampsa Aegyptosuchidae Crocodilia Borealosuchus Gavialoidea Brevirostres

Krokodyle zawdzięczają swój sukces zdominowaniu niszy drapieżników ziemno-wodnych. Zajmują tę pozycję od ponad 85 milionów lat. Adaptacje szkieletowo-mięśniowe, które rozwinęły, mogą generować większą siłę zgryzu i ciśnienie wywierane przez zęby, niż u większości innych zwierząt. Pomimo tych modyfikacji ogólna budowa ich ciała właściwie się nie zmieniła. Współczesne Crocodilia mało różnią się od swych przodków. W 2012 Erickson et al. zmierzyli biomechaniczne właściwości ich pysków i porównali wyniki z danymi filogenetycznymi uzyskanymi dzięki sekwencjonowaniu DNA, tworząc metodą maksymalnego prawdopodobieństwa kladogram obejmujący współczesne krokodyle (z wyłączeniem kajmana żakare, którego DNA naukowcy nie mogli zdobyć) - na podstawie tych wyników nie znaleziono powodów na wydzielanie Brevirostres^[26]:

• rodzina Aligatorowate (Alligatoridae)^[31]
  • rodzaj Alligator^[32]
    • aligator amerykański (Alligator mississippiensis)
    • aligator chiński (Alligator sinensis)
  • rodzaj Paleosuchus^[33]
    • kajman karłowaty (Paleosuchus palpebrosus)
    • kajman Schneidera (Paleosuchus trigonatus)
  • rodzaj Caiman^[34]
    • kajman żakare (Caiman yacare)
    • kajman okularowy (Caiman crocodilus)
    • kajman szerokopyski (Caiman latirostris)
  • rodzaj Melanosuchus^[35]
    • kajman czarny (Melanosuchus niger)

Obecnie aligatorowate obejmują 2 gatunki z rodzaju Alligator i 6 gatunków kajmanów, pogrupowanych w 3 rodzaje. Można je rozpoznać po szerokim pysku, w którym czwartych zębów żuchwy nie widać przy zamkniętym pysku^[30].

rodzina krokodylowate (Crocodylidae)^[36]

• rodzaj Crocodylus^[37]
  • krokodyl amerykański (Crocodylus acutus)
  • krokodyl orinokański (Crocodylus intermedius)
  • krokodyl australijski (Crocodylus johnsoni)
  • krokodyl filipiński (Crocodylus mindorensis)
  • krokodyl meksykański (Crocodylus moreletii)
  • krokodyl nilowy (Crocodylus niloticus)
  • krokodyl nowogwinejski (Crocodylus novaeguineae)
  • krokodyl błotny (Crocodylus palustris)
  • krokodyl różańcowy (Crocodylus porosus)
  • krokodyl kubański (Crocodylus rhombifer)
  • krokodyl syjamski (Crocodylus siamensis)
  • • rodzaj Mecistops^[38]
      • krokodyl wąskopyski (Mecistops cataphractus)
    • rodzaj Osteolaemus^[39]
      • krokodyl krótkopyski (Osteolaemus tetraspis)
  Współczesne krokodylowate obejmują 12 gatunków należących do rodzaju Crocodylus i 2 gatunki wydzielone do odrębnych rodzajów. Wykazują różnorodne kształty pyska, ale można je rozpoznać po czwartym dolnym zębie widocznym przy zamkniętym pysku^[30].
  Część autorów podnosi dodatkowo jeden z podgatunków krokodyla krótkopyskiego, O. t. osborni, do rangi odrębnego gatunku Osteolaemus osborni^[40][41]. Populacje krokodyla nilowego z zachodniej i środkowej Afryki mogą w rzeczywistości reprezentować odrębny gatunek^[42], dla którego konieczne może się okazać wskrzeszenie historycznej nazwy Crocodylus suchus lub Crocodylus binuensis^[43].
  
  

Węże

ŹRÓDŁO I ZDJĘCIA: WIKIPEDIA

Węże (Serpentes) – podrząd gadów z rzędu łuskonośnych. Charakteryzują się wydłużonym, beznogim ciałem i aparatem szczękowym umożliwiającym niezwykle szerokie rozwarcie szczęk, a co za tym idzie połykanie ofiar w całości, brakiem błony bębenkowej i ucha środkowego. Liczba kręgów, które mają (podobnie jak u waranów) dodatkowe powierzchnie stawowe, może sięgać 400. Węże (jadowite i właściwe) mają tylko jedno (prawe) płuco (dusiciele mają dwa), wydłużoną wątrobę, nerki ułożone jedna za drugą. Mają dobrze rozwinięty narząd Jacobsona. Węże są grupą monofiletyczną. Rozmnażają się płciowo.

Do chwili obecnej opisano ponad 3000 gatunków węży. W bazie danych The Reptile Database 18 stycznia 2009 figurowało 3149 gatunków^[2].

W Polsce występuje 5 gatunków:

• gniewosz plamisty (Coronella austriaca)
  
• wąż Eskulapa (Elaphe longissima)
• zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix)
• zaskroniec rybołów^[3] (Natrix tesselata)
• żmija zygzakowata (Vipera berus)

Węże są mięsożerne. Połykają ofiary w całości, mimo że często wielokrotnie są one większe od samego węża. Połykanie polega na nasuwaniu się węża na swoją ofiarę. Jest to możliwe dzięki bardzo ruchliwej trzewioczaszce oraz specyficznemu ułożeniu podskórnych naczyń krwionośnych, które tworzą sieć zmieniających kształt rombów.

Wśród węży występują gatunki jadowite. Szacuje się, że stanowią one od 10-25% wszystkich gatunków węży. Różnice w szacunkach pochodzą stąd, że niektóre węże uważa się za tzw. warunkowo jadowite (zęby jadowe położone w tyle szczęki, płytkie ukąszenie nie wprowadza więc jadu). Jad węży wytwarzany jest w specjalnym gruczole jadowym i spływa do ostrych zębów jadowych, którymi zwierzę uśmierca ofiarę.

Dział zoologii zajmujący się wężami to ofiologia.

Spis treści

  [ukryj] 

• 1Ewolucja
• 2Występowanie
• 3Taksonomia
• 4Rodziny
• 5Uzębienie
• 6Skóra
• 7Linienie
• 8Narządy wewnętrzne
• 9Jad
• 10Zmysły
  • 10.1Wzrok
  • 10.2Węch
  • 10.3Wrażliwość na drgania
  • 10.4Wrażliwość na podczerwień
• 11Dieta
• 12Rozmnażanie
• 13Interakcje z ludźmi
  • 13.1Ugryzienie węża
  • 13.2Zaklinanie węży
  • 13.3Odłów węży
  • 13.4Konsumpcja węży
  • 13.5Węże jako zwierzęta domowe
• 14W kulturze
  • 14.1Egipt
  • 14.2Mitologia grecko-rzymska
  • 14.3Tradycja judeochrześcijańska
  • 14.4Indie
  • 14.5Chiny
  • 14.6Peru

Ewolucja[edytuj]

Filogeneza węży jest słabo poznana ponieważ ich szkielety są małe i kruche, co sprawia, że efekty procesu fosylizacji, jeśli już zachodzi, rzadko zachowały się do dnia dzisiejszego. Najstarszy znany wąż, Eophis underwoodi, został opisany na podstawie trzech fragmentów kości zębowych i fragmentu szczęki odkrytych w środkowojurajskich (baton) osadach formacji Forest Marble w Wielkiej Brytanii^[4]. Odkryte w Ameryce Południowej i Afryce okazy liczące 150 milionów lat, zostały jasno rozpoznane jako węże z jaszczuropodobnymi strukturami szkieletowymi^[5]. To potwierdzałoby, na podstawie morfologii, że węże wywodzą się od jaszczurek^[5][6]. Materiał kopalny sugeruje, że węże mogły ewoluować z podziemnych jaszczurek, takich jak waranowate lub podobnej grupy^[7]. Wczesny wąż kopalny, Najash rionegrina był dwunożnym, podziemnym zwierzęciem z kością krzyżową (łac.: os sacrum) i był gatunkiem w pełni lądowym^[8]. Jeden wciąż żyjący, analogiczny do tego przypuszczalnego przodka jest pozbawiony uszu gatunek Lanthanotus borneensis z Borneo, chociaż jest on jednocześnie gatunkiem półwodnym^[9]. Jako że ci przodkowie zaczęli prowadzić podziemny tryb życia, w wyniku ewolucji utracili kończyny, a ich ciała stały się bardziej opływowe, co było przystosowaniem do rycia w ziemi^[9]. Zgodnie z tą hipotezą, cechy takie jak przeźroczyste, zrośnięte powieki i brak uszu zewnętrznych ewoluowały do walki w podziemnych warunkach, efektem czego są podrapane rogówki i brud w uszach^[9][7]. Niektóre prymitywne węże posiadały tylne kończyny, ale nie miały bezpośredniego połączenia kości miednicznej z kręgami. Zaliczały się tu takie węże kopalne jak Haasiophis , Pachyrhachis i Eupodophis, które są nieco starsze niż Najash^[10].

Wśród nowoczesnych węży pytony i boa mają szczątkowe tylne kończyny: małe, wyposażone w pazury palce znane jako analne ostrogi, które są wykorzystywane do chwytania partnera podczas kopulacji^[10][5]. Rodziny Leptotyphlopidae i Typhlopidae są innymi przykładami, gdzie pozostałości pasa miednicznego nadal istnieją, czasami wyglądając jak rogowate wyrostki – jeśli są widoczne. Kończyny przednie nie występują u żadnych węży, a ich utrata jest związana z ewolucją genów homeotycznych, kontrolujących morfogenezę. Szkielet osiowy wspólnego przodka węży, jak większość innych czworonogów, miał regionalne specjalizacje składające się z kręgów szyjnych (szyi), tułowia (klatka piersiowa), kręgów lędźwiowych (dolna część pleców), kości krzyżowej (kość miedniczna) i kręgu ogonowego. Przejaw genu homeotycznego w szkielecie osiowym odpowiedzialnego za rozwój tułowia stał się dominujący na początku ewolucji węży, w rezultacie czego wszystkie kręgi znajdujące się przed zalążkami tylnych kończyn – jeśli występują – mają taki sam tułowiopodobny wygląd (z wyjątkiem dźwigacza, kręgu obrotowego i jednego do trzech kręgów szyjnych), dzięki czemu większość szkieletu węża stanowi ekstremalnie wydłużony tułów. Żebra znajdują się wyłącznie w części tułowiowej kręgosłupa i nie łączą się po stronie brzusznej, co daje możliwość rozciągania tułowia przy połykaniu sporych ofiar. Kręgi szyjne, lędźwiowe i miedniczne są bardzo zredukowane w liczbie (zachowały się tylko dwa do dziesięciu kręgów lędźwiowych i miednicznych), a zachowały się jedynie krótkie pozostałości kręgów ogonowych, chociaż ogon jest wciąż wystarczająco długi, by być używanym przez wiele gatunków i jest zmodyfikowany u niektórych wodnych i nadrzewnych gatunków węży.

Alternatywna hipoteza, bazująca na morfologii sugeruje, że przodkowie węży byli spokrewnieni z mozazaurami – wymarłymi gadami wodnymi z kredy – które z kolei, jak się przypuszcza, pochodzą od waranowatych^[6]. Zgodnie z tą hipotezą zrośnięte, przezroczyste powieki zdają się być efektem ewolucji w kierunku walki w morskich warunkach (rogówkowa utrata wody przez osmozę), podczas gdy uszy zewnętrzne zostały utracone na skutek braku potrzeby ich używania w środowisku wodnym, co ostatecznie doprowadziło do zwierząt podobnych w wyglądzie do węży morskich żyjących współcześnie. W późnej kredzie, węże powtórnie skolonizowały lądy, głównie w takim stanie jakim dzisiaj występują. Szczątki węży kopalnych znane z osadów morskich z początku późnej kredy potwierdzają tą hipotezę, szczególnie, że są one starsze od lądowego Najash rionegrina. Podobne struktury czaszki, zredukowane/zanikłe kończyny i inne anatomiczne cechy spotykane zarówno u mozazaurów, jak i u węży prowadzą do prawidłowej kladystycznej korelacji, choć niektóre z tych cech są wspólne z waranowatymi. W ostatnich latach badania genetyczne wykazały, że węże nie są tak blisko spokrewnione z waranowatymi jak wcześniej sądzono, a więc i nie do mozazaurów, proponowanego przodka w wodnym scenariuszu ich ewolucji. Jednakże, istnieje więcej dowodów łączących mozazaury z wężami niż z waranowatymi. Fragmentaryczne pozostałości datowane od jury i wczesnej kredy wskazują na istnienie starszych skamieniałości przedstawicieli tych grup, które mogą ewentualnie obalić wcześniejszą hipotezę.

Niektóre analizy mtDNA sugerują, że grupą siostrzaną węży są amfisbeny, grupa beznogich łuskonośnych^[11]. Podobne wyniki przynoszą również niektóre analizy morfologiczne^[12][13]. Większość badań molekularnych wskazuje jednak na bliskie pokrewieństwo węży z kladami Iguania i Anguimorpha^[14][15].

Ogromna różnorodność współczesnych węży pojawiła się w paleocenie, koreluje z radiacją adaptacyjną ssaków, która poprzedziła wyginięcie nieptasich dinozaurów. Jedna z najbardziej rozpowszechnionych współcześnie grup węży – połozowate (Colubridae), rozprzestrzeniły się szczególnie wraz z gryzoniami, grupą ssaków na które polują.

Występowanie[edytuj]

Istnieje ponad 3000 gatunków węży, rozprzestrzenionych na półkuli północnej aż po koło podbiegunowe w Skandynawii i na półkuli południowej po Australię i Tasmanię^[6]. Węże występują na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy), zarówno w morzu, jak i na wysokości 4900 m w Himalajach w Azji^[6][16]. Istnieje wiele wysp, na których węże w ogóle nie występują, takich jak Irlandia, Islandia, czy Nowa Zelandia^[16] (chociaż w wodach przybrzeżnych Nowej Zelandii sporadycznie pojawiają się pęz dwubarwny i wiosłogon żmijowaty)^[17].

Taksonomia[edytuj]

Wszystkie współczesne węże są zgrupowane według taksonomii Linneusza w obrębie podrzędu Serpentes, będącego częścią rzędu Squamata, chociaż ich dokładne umiejscowienie w obrębie tego rzędu jest kontrowersyjne^[1]. Wyróżniono dwa infrarzędy wchodzące w skład Serpentes: Alethinophidia i Scolecophidia^[1]. Ten podział opiera się głównie na cechach morfologicznych oraz podobieństwie sekwencji DNA mitochondrialnego. Infrarząd Alethinophidia czasami jest rozdzielany na Henophidia oraz na Caenophidia, obejmujący węże "połozopodobne" (połozowate, żmijowate, zdradnicowate, węże morskie i gleboryjcowate) i brodawkowcowate, podczas gdy pozostałe rodziny infrarzędu Alethinophidia należą do parafiletycznej grupy Henophidia^[18]. Przedstawiciele wymarłej rodziny olbrzymich, pytonopodobnych węży – Madtsoiidae – występowali od późnej kredy do plejstocenu na terenie Azji i Australii. Grupa Madtsoiidae reprezentowana była między innymi przez rodzaje Wonambi, Yurlunggur i Sanajeh^[19].

Toczy się wiele dyskusji na temat systematyki w obrębie tej grupy. Na przykład wiele źródeł klasyfikuje rodzinę dusicieli (Boidae) i pytonów (Pythonidae) jako jedną rodzinę, podczas gdy niektóre trzymają zdradnicowate (Elapidae) i węże morskie (Hydrophiidae) oddzielnie ze względów praktycznych, mimo ich niezwykle bliskiego pokrewieństwa.

Rodziny[edytuj]

Rodziny węży grupowane są w dwóch infrarzędach: Scolecophidia i Alethinophidia^[1]. Niekiedy z rodziny zdradnicowatych wydziela się osobną rodzinę węży morskich (Hydrophiidae), a z rodziny żmijowatych (Viperidae) wydzielana jest rodzina grzechotnikowatych (Crotalidae). Połozowate w tradycyjnym rozumieniu najprawdopodobniej są parafiletyczne, gdyż należą do nich przodkowie zdradnicowatych i żmijowatych, lecz nie same rodziny Elapidae i Viperidae; z tego powodu część autorów proponuje podnieść niektóre podrodziny Colubridae do rangi odrębnych rodzin^{[20][21][22][23]}. Także Tropidophiidae w tradycyjnym rozumieniu mogą być parafiletyczne; niektóre analizy wskazują, że rodzaje Ungaliophis i Exiliboa nie są blisko spokrewnione z rodzajami Tropidophis i Trachyboa^[24], lecz należą do dusicielowatych^[25][26] lub tworzą odrębną rodzinę Ungaliophiidae^[27].

Alethinophidia (15 rodzin)
Nazwa systematyczna[1]	Autor opisu taksonu[1]	Nazwa zwyczajowa	Przykładowy gatunek	Zasięg występowania[28]	Grafika
Acrochordidae	Bonaparte, 1831	brodawkowcowate	brodawkowiec arafurski (Acrochordus arafurae)	Zachodnie Indie i Sri Lanka przez lasy tropikalne Azję Południowo-Wschodnią, Filipiny, Indonezję, Malezję, Timor i na wschód przez Nową Gwineę aż po północne wybrzeże Australii i Mussau Island (Archipelag Bismarcka), i wyspę Guadalcanal (Wyspy Salomona).
Aniliidae	Stejneger, 1907	cylindrowcowate	cylindrowiec koralowy (Anilius scytale)	Lasy tropikalne Ameryki Południowej.
Anomochilidae	Cundall, Wallach, 1993	-	Anomochilus leonardi	Zachodnia Malezja i Sumatra.
Atractaspididae	Günther, 1858	gleboryjcowate	Amblyodipsas unicolor	Afryka i Bliski Wschód[5][29][30]
Boidae	Gray, 1825	dusicielowate	boa dusiciel (Boa constrictor)	Obie Ameryki, Karaiby, Południowo-Wschodnia Europa, Azja Mniejsza, Północna, Środkowa i Wschodnia Afryka, Madagaskar, Reunion, Półwysep Arabski, Centralne i Południowo-Zachodnia Azja, Indie, Sri Lanka, Moluki, Nowa Gwinea, po Melanezję i Samoa.
Bolyeriidae	Hoffstetter, 1946	-	Casarea dussumieri	Mauritius.
Colubridae	Oppel, 1811	połozowate	zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix)	Rozprzestrzeniony na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy[31]
Cylindrophiidae	Fitzinger, 1843	cylindrowężowate	Cylindrophis ruffus	Sri Lanka, Birma, Tajlandia, Kambodża, Wietnam i Archipelag Malajski, po Wyspy Aru na południowy zachód od Nowej Gwinei. Spotykany także w południowych Chinach (Fujian i Hajnan) oraz Laosie.
Elapidae	Boie, 1827	zdradnicowate	kobra królewska (Ophiophagus hannah)	Lądowe gatuni rozprzestrzenione na całym świecie, w regionach tropikalnych i subtropikalnych, z wyjątkiem Europy. Węże morskie występują w Oceanie Indyjskim i Pacyfiku[32]
Loxocemidae	Cope, 1861	pytoniakowate	Loxocemus bicolor	Wzdłuż wybrzeża Pacyfiku – od Meksyku po Kostarykę.
Pythonidae	Fitzinger, 1826	pytony	pyton królewski (Python regius)	Afryka Subsaharyjska, Półwysep Indyjski, Birma, południowe Chiny, Południowo-Wschodnia Azja oraz od Filipin przez Indonezję po Nową Gwineę i Australię.
Tropidophiidae	Brongersma, 1951	boaszkowate	Tropidophis melanurus	Od południowego Meksyku przez Amerykę Środkową, po północno-zachodnią część Ameryki Południowej: kolumbię, amazońską część Ekwadoru i Peru oraz północno-zachodnią i południowo-wschodnią Brazylię. Spotykany także na Karaibach.
Uropeltidae	Müller, 1832	tarczogonowate	Melanophidium bilineatum	Południowe Indie i Sri Lanka.
Viperidae	Oppel, 1811	żmijowate	żmija zygzakowata (Vipera berus)	Obie Ameryki, Afryka i Eurazja.
Xenopeltidae	Bonaparte, 1845	tęczowcowate	tęczowiec (Xenopeltis unicolor)	Azja Południowo-Wschodnia od Andamanów i Nikobary, przez Birmę po południowe Chiny, Tajlandię, Laos, Kabodżę, Wietnam, Półwysep Malajski oraz Indonezję, Borneo po Celebes, jak również Filipiny.
Scolecophidia (3 rodziny)
Nazwa systematyczna[1]	Autor opisu taksonu[1]	Nazwa zwyczajowa	Przykładowy gatunek	Zasięg występowania[28]	Grafika
Anomalepidae	Taylor, 1939	ociemkowate	Anomalepis mexicanus	Od Ameryki Środkowej po północno-zachodnią część Ameryki Południowej. Odizolowane populacje w północno-wschodniej i południowo-wschodniej Ameryce Południowej.
Leptotyphlopidae	Stejneger, 1892	węże nitkowate	Leptotyphlops dulcis	Afryka, zachodnia Azja od Turcji po północno-wschodnie Indie; Wyspa Sokotra; od południowo-zachodniej części USA przez Meksyk i Amerykę Środkową po południowe wybrzeża Peru, Urugwaju i Argentyny w Ameryce Południowej, w wyjątkiem wysokich partii Andów. Z wysp karaibskich występuje na Bahamach, Haiti i Małych Antylach.
Typhlopidae	Merrem, 1820	ślepuchowate	Ramphotyphlops braminus	Większość tropikalnych i wiele subtropikalnych regionów na całym świecie, szczególnie w Afryce, na Madagaskarze, w Azji, na wyspach Pacyfiku, Ameryce Południowej i w południowo-wschodniej Europie.

Uzębienie[edytuj]

Istnieją 4 typy uzębienia związane z typem aparatu jadowego (lub jego brakiem):

Aglypha – brak zębów jadowych. Występuje u większości węży. Węże o takim uzębieniu są w ogromnej większości niejadowite, istnieją jednak wyjątki. Niektóre jadowite Aglypha mają w tylnej części szczęki powiększone zęby. W odróżnieniu od zębów jadowych innych węży nie mają jednak żadnego rowka, a jad spływa po powierzchni zęba. Jedynym wężem z tej grupy, którego jad może być śmiertelny dla człowieka jest zaskroniec tygrysi (Rhabdophis tigrinus). Odnotowano kilka poważnych przypadków (w tym przynajmniej jeden śmiertelny) związanych z ukąszeniem przez ten gatunek. Aby ukąszenie było niebezpieczne konieczny jest jednak głęboki uchwyt, gdyż jad spływa jedynie po tylnych zębach, stąd nie każde ukąszenie kończy się wprowadzeniem jadu.

Opisthoglypha – spotykany u niektórych przedstawicieli połozowatych (ok. 30% gatunków tej rodziny). Umieszczone w tyle zęby jadowe zaopatrzone są w jedną lub więcej rynienek. Podobnie jak jadowite Aglypha węże te dla człowieka mogą być niebezpieczne jedynie gdy dosięgną ciała zębami jadowymi. Niekiedy Opisthoglypha i jadowite gatunki Aglypha traktuje się jako jedną kategorię. Większość węży o uzębieniu Opisthoglypha nie jest niebezpieczna dla ludzi. Ich jad wywołuje zazwyczaj objawy lokalne, a w cięższych przypadkach gorączkę i zawroty głowy. Jedynie 2 gatunki posiadają silny jad, powodujący ukąszenia śmiertelne dla człowieka. Są to dysfolid (Dispholidus typus), posiadający najsilniejszy jad oraz Thelotornis kirtlandi.

Proteroglypha – spotykany u zdradnicowatych i węży morskich. Krótkie zęby jadowe z przodu, zaopatrzone w rynienkę.

Solenoglypha – spotykany u żmijowatych i grzechotnikowatych. Zęby jadowe z przodu. Składają się przy zamykaniu pyska, mogą więc być dość długie. W zębie znajduje się kanalik, którym spływa jad.

Skóra[edytuj]

Skóra węża pokryta jest łuskami. W przeciwieństwie do popularnego poglądu, że wąż jest oślizgły spowodowanym możliwym kojarzeniem go z robakami, skóra węży ma gładką, suchą teksturę. Większość węży używa do przemieszczania się wyspecjalizowanych łusek brzusznych, ściskających powierzchnię, po której się porusza. Łuski mogą być gładkie, ziarniste lub posiadać podłużne wypukłości^[33]. Powieki są przeźroczystymi "okularowymi" łuskami, które pozostają stale zamknięte.

Zrzucanie łusek nosi nazwę wylinki lub w powszechnym znaczeniu - linienia lub złuszczania. W przypadku węży, kompletna zewnętrzna warstwa skóry jest zrzucana za jednym razem^[34]. Łuski węży nie są oddzielne lecz stanowią rozciągliwy naskórek, więc nie są zrzucane osobno, ale w całości jako kompletna, przyległa, zewnętrzna warstwa skóry podczas każdego linienia, podobnie jak zdejmowana skarpetka przewrócona na lewą stronę^[35].

Kształt i liczba łusek na głowie, grzbiecie i brzuchu charakteryzują poszczególną rodzinę, rodzaj i gatunek. Łuski posiadają nomenklaturę analogiczną do pozycji na ciele. U "zaawansowanych" węży (Caenophidia), obszerne łuski brzuszne i rzędy łusek grzbietowych są korelują z układem kręgów, pozwalając naukowcom liczyć ich kręgi bez konieczności wykonywania sekcji zwłok.

Oczy węży są u większości gatunków pokryte przeźroczystymi łuskami, rzadziej ruchomymi powiekami, dlatego jego oczy są zawsze otwarte, a w czasie spania siatkówka może być zamykana.

Linienie[edytuj]

Linienie pełni szereg funkcji - po pierwsze, stara i zużyta skóra jest zmieniana, po drugie, pomaga pozbyć się pasożytów, takich jak roztocze (w tym kleszcze). Odnowa skóry poprzez linienie umożliwia wzrost niektórych zwierząt, takich jak owady, jednak ten pogląd został zakwestionowany w przypadku węży^[35][36].

Linienie jest cyklicznie powtarzane w ciągu całego życia węża. Przed linieniem, wąż przestaje jeść i często ukrywa się lub przenosi się w bezpieczne miejsce. Tuż przed zrzuceniem skóry, staje się ona matowa i sprawia wrażenie suchej, a oczy stają się mętne lub niebieskawe. Wewnętrzna powierzchnia starej zewnętrznej skóry ulega skropleniu. Powoduje to, że stara zewnętrzna skóra oddziela się od nowej skóry. Po kilku dniach, oczy stają się klarowne i wąż "wypełzuje" ze starej skóry. Stara skóra zostaje przerwana w okolicy pyska i wąż wywija się za pomocą tarcia o chropowate powierzchnie. W wielu przypadkach zrzucana skóra schodzi w jednym kawałku od głowy do ogona, podobnie jak stara skarpeta. Nowa, większa i jaśniejsza warstwa skóry formuje się pod spodem^[35][37].

Starsze węże mogą pozbywać się swojej skóry tylko raz lub dwa razy w roku, ale młodsze, wciąż rosnące węże mogą zrzucać ją do czterech razy w roku^[37]. Zrzucona skóra doskonale odciska wzór łusek i często możliwe jest zidentyfikowanie węża pod warunkiem, że zrzucona skóra jest wystarczająco kompletna i nienaruszona^[35]. Ta ciągła, cykliczna odnowa sprawiła, że wąż stał się symbolem uzdrowienia i medycyny, co obrazuje laska Eskulapa^[38].

Narządy wewnętrzne[edytuj]

Serce węża jest zamknięte w worku, zwanym osierdziowym, położonym na rozwidleniu oskrzeli. Serce może jednak się przemieszczać. Spowodowane jest to brakiem przepony. Takie rozwiązanie chroni serce przed potencjalnym uszkodzeniem, kiedy połykana duża ofiara przechodzi przez przełyk.

Śledziona jest przymocowana do pęcherzyka żółciowego i trzustki i ma za zadanie filtrować krew. Grasica znajduje się w tkance tłuszczowej powyżej serca i jest odpowiedzialna za wytwarzanie komórek układu immunologicznego we krwi. Układ sercowo-naczyniowy węży jest również unikatowy ze względu na obecność systemu portalu nerkowego, w którym krew z ogona węża przechodzi przez nerki, po czym wraca do serca^[39].

Szczątkowe lewe płuco jest często małe lub nawet w ogóle nie występuje, gdyż podłużne ciało węży wymaga, aby wszystkie ich narządy były długie i cienkie^[39]. U większości gatunków, tylko jedno płuco jest funkcjonalne. To płuco składa się z unaczynionej części przedniej i części tylnej, które nie biorą udziału w wymianie gazowej^[39]. To "woreczkowate płuco" jest używane w celach hydrostatycznych do regulacji zdolności pływania u niektórych wodnych gatunków, a jego funkcja pozostaje nieznana u gatunków lądowych^[39]. Wiele organów, które występują parzyście, takich jak nerki czy organy rozrodcze, są rozłożone wzdłuż ciała, jedno za drugim^[39].

Węże nie posiadają węzłów chłonnych^[39].

Jad[edytuj]

Kobry, żmije i blisko spokrewnione gatunki wykorzystują jad do unieruchamiania lub zabijania swoich ofiar. Jad jest zmodyfikowaną śliną, którą węże dostarczają przez kły^[5]. Kły "zaawansowanych" węży jadowitych takich, jak żmije i zdradnicowate są wydrążone w celu skuteczniejszego wstrzykiwania jadu, podczas gdy u węży, których kły znajdują się z tyłu, jak u węża boomslang (Dispholidus typus) mają rowki na tylnej krawędzi do przekazywania jadu wprost do rany. Jad węży jest częściej używany do ataku, niż w celu samoobrony^[5]. Jad, podobnie jak wszystkie ślinowe wydzieliny, ma zdolność trawienia wstępnego (tzw. przedtrawienia), które rozpoczyna rozkład pokarmu na składniki rozpuszczalne pozwalające na prawidłowe trawienie i nawet ugryzienia "niejadowitego" węża (podobnie, jak ugryzienie jakiegokolwiek zwierzęcia) powoduje uszkodzenie tkanek^[5].

Niektóre ptaki, ssaki i inne węże, między innymi z rodzaju Lampropeltis, które polują na jadowite węże są wytrzymałe, a nawet odporne na określony jad^[5]. Węże jadowite obejmują trzy rodziny węży i nie stanowią formalnej klasyfikacyjnej grupy stosowanej w taksonomii.

Termin węże trujące jest najczęściej nieprawidłowy - trucizna jest wdychana lub spożywana, podczas gdy jad jest wstrzykiwany^[40]. Istnieją jednak dwa wyjątki – węże z rodzaju Rhabdophis, pochłaniają toksyny ropuch, które zjedzą, następnie wydzielają je z gruczołów karkowych w celu odparcia drapieżników oraz niewielka populacja węży z rodzaju Thamnophis z Oregonu, które posiadają wystarczająco dużo toksyn w swojej wątrobie od traszek, które jedzą, by być skutecznie trujące dla lokalnych małych drapieżników, takich jak wrony i lisy^[41].

Jad węży jest mieszaniną białek i jest przechowywany w gruczołach jadowych znajdujących się tyłu głowy^[41]. U wszystkich jadowitych węży gruczoły te są otwarte/prowadzą do kanałów lub rowków w zębach w górnej szczęce^[40][5]. Te białka potencjalnie mogą być mieszaniną neurotoskyn (które atakują układ nerwowy), hemotoksyn (które atakują układ krążenia), cytotoksyn, bungarotoksyn i wielu innych toksyn, które wpływają na organizm w różny sposób^[40]. Jad niemal wszystkich węży zawiera hialuronidazę - enzym, który zapewnia szybkie rozprzestrzenienie się jadu^[5].

Jadowite węże, których jad zawiera hemotoksyny mają zazwyczaj kły - za pomocą których wydzielają jad - umieszczone w przedniej części jamy gębowej, ułatwiając im wstrzykiwanie go do swoich ofiar^[40]. Niektóre węże stosujące neurotoksyny, takie jak Boiga dendrophila, mają kły umiejscowione w tylnej części pyska, zakrzywione do tyłu^[42]. To sprawia, że staje się trudne zarówno użycie jadu przez węże, jak i pobranie go przez naukowców^[40]. Zdradnicowate, jednakże, tak jak kobry i niemrawce z rodzaju Bungarus posiadają typ uzębienia zwany proteroglypha (przodo-kłowe) - mają kanaliki w kłach, które nie mogą być wzniesione do przodu ich pyska i nie mogą one "kąsać" nimi tak jak żmije, ale muszą faktycznie ugryźć ofiarę^[5].

Ostatnio zasugerowano, że wszystkie węże mogą być jadowite do pewnego stopnia, nieszkodliwe węże posiadają słaby jad i nie mają kłów^[43]. Większość węży obecnie określane jako "niejadowite" nadal mogą być uznawane za nieszkodliwe według tej teorii, ponieważ albo nie wykształciły odpowiedniego sposobu dostawy jadu lub nie są w stanie dostarczyć tyle jadu, by zagrozić człowiekowi.

Teoria ta zakłada, że węże mogły ewoluować od wspólnego przodka - jadowitej jaszczurki, od której mogą pochodzić bezpośrednio takie współczesne jaszczurki, jak: jak heloderma arizońska (Heloderma suspectum), heloderma meksykańska (Heloderma horridum), warany, czy obecnie już wymarłe mozazaury. Występują one w hipotetycznym kladzie jadowitych łuskonośnych z wieloma innymi gatunkami z grupy Sauria.

Jadowite węże są klasyfikowane w dwóch taksonomicznych rodzinach:

• Elapidae – kobry wliczając kobrę królewską (Ophiophagus hannah), gatunki z rodzaju Bungarus , mamby, gatunki z rodzaju Austrelaps, węże morskie, gatunki z rodzajów: Micrurus (koralówki), Calliophis, Leptomicrurus i Micruroides (tzw. węże koralowe)^[42].
• Viperidae – żmije, grzechotniki i inne^[42].

Istnieje trzecia rodzina zawierająca węże tylno-kłowe (typ uzębienia zwany opisthoglypha, jak również większość innych gatunków węży:

• Colubridae – niektóre połozy właściwe (m.in.: dysfolid (Dispholidus typus), gatunki z rodzaju Thelotornis), niektóre zaskrońce (m.in.: gatunki z rodzajów Rhabdophis, Thamnophis, Xenochrophis), czy niektóre gatunki z rodzajów: Ahaetulla i Boiga, chociaż nie wszystkie połozowate są jadowite^[42][5].

Zmysły[edytuj]

Wzrok[edytuj]

Wzrok węży jest bardzo zróżnicowany, od jego braku, w przypadku ślepych węży po ostry, ale główny trend pokazuje, że ich wzrok jest odpowiedni, chociaż nie ostry, pozwalając śledzić im ruchy^[44]. Generalnie, wzrok jest najlepszy u węży nadrzewnych, a najsłabszy u węży podziemnych. Niektóre węże, na przykład z rodzaju Ahaetulla, mają zdolność widzenia obuocznego, umożliwiającą skupienie wzroku obydwoma oczami na jednym punkcie. Większość węży koncentruje wzrok przez ruch soczewek do przodu i do tyłu w stosunku do siatkówki, podczas gdy u innych grup owodniowców, soczewki są rozciągnięte.

Węch[edytuj]

Węże wykorzystują węch do tropienia swoich ofiar. Za pomocą rozwidlonego języka zbierane są cząsteczki powietrza, po czym zostają one przekazane w celu rozpoznania do narządu Jacobsona (narządu przylemieszowego) znajdującego się w jamie ustnej^[45]. Rozszczepienie języka daje wężowi swego rodzaju kierunkowe poczucie zmysłu węchu i smaku jednocześnie^[45]. Wąż utrzymuje swój język w ciągłym ruchu, pobierając próbki cząstek (stałych) z powietrza, ziemi i wody, analizując znalezione substancje chemiczne, tym samym rozpoznając obecność potencjalnych ofiar lub drapieżników w swoim lokalnym środowisku^[45].

Wrażliwość na drgania[edytuj]

Część ciała, która jest w bezpośrednim kontakcie z powierzchnią ziemi jest bardzo wrażliwa na drgania, dlatego wąż jest w stanie wyczuwać inne zbliżające się zwierzęta poprzez wykrywanie nawet bardzo słabych wibracji w powietrzu i na ziemi^[45].

Wrażliwość na podczerwień[edytuj]

Grzechotniki, pytony i niektóre gatunki boa mają receptory wrażliwe na podczerwień w głębokich bruzdach pomiędzy nozdrzem i okiem, chociaż niektóre mają wargowe rowki na górnej wardze tuż pod nozdrzami (powszechne u pytonów), które pozwalają im "widzieć" promieniowanie cieplne^[45]. Podczerwień pomaga wężom zlokalizować pobliską zdobycz, zwłaszcza ciepłokrwiste ssaki.

Dieta[edytuj]

Wszystkie węże są całkowicie mięsożerne, żywiąc się małymi zwierzętami, w tym jaszczurkami, innymi wężami, małymi ssakami, ptakami, jajami, rybami, ślimakami lub owadami^[5][6][46]. Ponieważ węże nie są w stanie rozgryźć, ani rozszarpać swojej zdobyczy na kawałki, muszą ją połknąć w całości. Rozmiar ciała węży ma znaczący wpływ na jego nawyki żywieniowe. Mniejsze węże jedzą mniejsze zwierzęta. Młode pytony mogą zacząć jeść jaszczurki lub myszy i stopniowo przejść na przykład do małych jeleni lub antylop, gdy staną się dorosłe.

Szczęki węży są najbardziej unikalnymi w całym królestwie zwierząt. W przeciwieństwie do popularnego poglądu, że mogą one przemieścić swoje szczęki, węże mają tzw. czaszkę kinetyczną, w której połączenie szczęk jest ruchome (kość kwadratowa), kości podniebienia rozsuwają się, a żuchwa składa się z dwóch połówek powiązanych więzadłem, dzięki czemu mogą otworzyć pysk tak szeroko, by móc połknąć swoją ofiarę w całości, nawet jeśli ma ona większą średnicę od samego węża^[46], bez konieczności przeżuwania. Na przykład jajożer (Dasypeltis scabra) posiada elastyczne szczęki przystosowane do jedzenia jaj znacznie większych niż średnica jego głowy^[5]. Wąż ten nie ma zębów, ale posiada kostne występy na wewnętrznej krawędzi jego kręgosłupa, przy pomocy których jest on zdolny do kruszenia skorupy jedzonego jaja^[5].

Chociaż większość węży je różnorodne zwierzęta drapieżne, niektóre z nich wyspecjalizowały się w polowaniu na konkretne gatunki. Kobra królewska i australijski Vermicella annulata konsumują inne węże. Pareas iwesakii i inne żywiące się ślimakami gatunki z podrodziny Pareatinae mają więcej zębów po prawej stronie jamy gębowej niż po lewej, gdyż skorupy ślimaków, którymi się żywią są zwykle skręcone zgodnie z ruchem wskazówek zegara^[5][47].

Niektóre gatunki mają trujący jad, którego używają by zabić swoją ofiarę przed zjedzeniem jej^[46][48]. Inne węże zabijają przez duszenie^[46]. Jeszcze inne połykają ofiary całe i żywe^[46][5].

Po zjedzeniu, węże przechodzą w stan spoczynku i rozpoczyna się proces trawienia^[49]. Trawienie jest intensywne, szczególnie po konsumpcji bardzo dużej ofiary. U gatunków, żywiących się tylko sporadycznie, całe jelito ulega zmniejszeniu pomiędzy posiłkami w celu zachowania energii. Układ pokarmowy jest następnie "regulowany" do pełnej pojemności w ciągu 48 godzin od konsumpcji.

Ponieważ węże są zimnokrwiste, temperatura otoczenia odgrywa u nich dużą rolę w procesie trawienia. 30 stopni Celsjusza jest idealną temperaturą do trawienia pokarmu przez węże. Podczas trawienia pochłaniana jest u węży tak duża ilość energii metabolicznej, że u grzechotnika straszliwego zaobserwowano wzrost temperatury ciała aż o 1,2 stopni Celsjusza w trakcie procesu trawienia^[50]. Ze względu na to, zaniepokojony zaraz po zjedzeniu wąż często zwraca swoją zdobycz, aby mieć możliwość ucieczki przed dostrzeżonym zagrożeniem. Gdy spokój węża nie jest zakłócany, proces trawienia jest bardzo wydajny - enzymy trawienne rozpuszczają i pochłaniają wszystko, prócz włosów i pazurów, które są wydalane wraz z odchodami.

Rozmnażanie[edytuj]

Pomimo że u węży rozpoznano wiele sposobów rozmnażania, wszystkie węże wykształciły zapłodnienie wewnętrzne, które odbywa się za pomocą parzystych, rozwidlonych narządów rozrodczych (tzw. hemipenis), które przechowywane są odwrócone w ogonie samca^[51]. Są one często żłobione rowkowane, haczykowate lub skręcone w celu chwycenia ścianek kloaki samicy^[51].

Większość gatunków węży składa jaja i większość z tych gatunków opuszcza je krótko po złożeniu, jednakże niektóre gatunki, takie jak kobra królewska budują gniazda i przebywają w jego okolicy również po wykluciu się młodych^[51]. Większość gatunków pytonów zwija się wokół swoich jaj po ich złożeniu i pozostaje z nimi aż do wyklucia^[52]. Samice pytonów nie pozostawiają jaj, z wyjątkiem sporadycznego wygrzewania się w słońcu lub picia wody. Wytwarzają one ciepło do inkubacji jaj poprzez drżenie^[52].

Niektóre gatunki węży są jajożyworodne i przechowują jaja w swoich ciałach, dopóki nie są one prawie gotowe do wyklucia^[53][54]. Niedawne badania potwierdziły, że kilka gatunków węży jest w pełni żyworodnych, takich jak boa dusiciel i anakonda zielona, karmiąc swoje młode poprzez łożysko, czy pęcherzyk żółtkowy, co jest bardzo nietypowe wśród gadów oraz i u innych grup zwierząt z wyjątkiem ssaków łożyskowych^[53][54]. Jajożyworodność jest najczęściej związana z chłodniejszym środowiskiem, tak samo jak pozostawanie młodych po wykluciu przy samicy^[51][54].

Interakcje z ludźmi[edytuj]

Ugryzienie węża[edytuj]

Węże nie polują zazwyczaj na ludzi i większość z nich nie atakuje ludzi, a nawet unika z nimi kontaktu, chyba że zostanie zaskoczony, zaatakowany lub zraniony. Z wyjątkiem dużych dusicieli, niejadowite węże nie stanowią zagrożenia dla ludzi. Ugryzienie niejadowitych węży jest zwykle nieszkodliwe, ponieważ ich zęby są przeznaczone do chwytania i trzymania, a rzadziej do szarpania, czy powodowania głęboko kłutych ran. Chociaż istnieje możliwość zakażenia i uszkodzenia tkanek przez ugryzienie niejadowitego węża, jadowite węże stanowią znacznie większe zagrożenie dla ludzi^[5].

Udokumentowane zgony będące następstwem ugryzienia węży są rzadkie. Ugryzienia węży jadowitych, jeśli nie okaże się śmiertelne, może spowodować konieczność amputacji całej kończyny lub jej części. Spośród około 725 gatunków węży jadowitych żyjących na Ziemi, tylko 250 jest w stanie zabić człowieka jednym ugryzieniem. W Australii średnio w roku tylko jedna osoba zostaje ugryziona. W Indiach w ciągu roku rejestrowanych jest 250 000 ukąszeń, z czego aż 50 000 kończy się śmiercią^[55].

Leczenie ukąszenia węża jest tak różne, jak samo ukąszenie. Najbardziej rozpowszechnioną i skuteczną metodą jest podanie antytoksyny (surowicy) wykonanej z jadu węża. Niektóre antytoksyny są charakterystyczne dla danego gatunku, podczas gdy niektóre/inne [z nich] mogą być użyte w przypadku ukąszenia wielu gatunków. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych wszystkie gatunki węży jadowitych należą do podrodziny grzechotnikowatych, z wyjątkiem węży koralowych zaliczanych do rodziny zdradnicowatych. Do produkcji surowicy, mieszanka jadów różnych gatunków grzechotników wstrzykiwana jest do ciała konia w coraz większych dawkach do momentu, gdy koń się niego uodporni. Następnie z uodpornionego konia pobiera się krew, oddziela serum, oczyszcza je i poddaje liofilizacji. W ostatnim etapie jest rozcieńczane z jałową wodą i staje się surowicą. Z tego powodu ludzie, którzy mają alergię na konie są bardziej podatni na alergię na tak sporządzoną surowicę^[56]. Surowica na jad bardziej niebezpiecznych gatunków (takich grup jak mamby, tajpany, czy i kobry) jest robiona w podobny sposób w Indiach, Afryce Południowej i Australii, choć te surowice są charakterystyczne dla danego gatunku.

Zaklinanie węży[edytuj]

W niektórych częściach świata, zwłaszcza w Indiach, zaklinanie węży jest przydrożnym spektaklem odgrywanym przez zaklinacza.

W takim pokazie, zaklinacz posiada kosz, w którym znajduje się wąż, którego pozornie zaklina wygrywając melodie ze swojego fletopodobnego instrumentu muzycznego, na które wąż odpowiada^[57]. Węże nie posiadają uszu zewnętrznych i choć mają uszy wewnętrzne, reagują na ruch fletu, a nie na dźwięk muzyki^[57][58].

Indyjskie Prawo Ochrony Przyrody z 1972 r. zabrania zaklinania węży ze względu na okrucieństwo wobec zwierząt. Inni zaklinacze węży prezentują także pokazy z wężami i mangustami, gdzie zwierzęta te pozornie ze sobą walczą; jakkolwiek nie są to częste przypadki - zarówno węże, jak i mangusty, mogą poważnie ucierpieć lub nawet zostać zabite. Zaklinanie węży jest w Indiach wymierającą profesją z powodu konkurencji współczesnych form rozrywki i praw ochrony środowiska zakazujących tej praktyki^[57].

Odłów węży[edytuj]

Członkowie plemienia "Irulas" ze stanów Andhra Pradesh i Tamil Nadu w Indiach wyspecjalizowali się w polowaniach na węże w gorących, suchych lasach równinnych i praktykowali tę sztukę od pokoleń. Mają obszerną wiedzę w dziedzinie węży. Zazwyczaj łapią je za pomocą prostego kija. Wcześniej, plemiona te odławiały węże na potrzeby przemysłu skór. Po całkowitym zakazie nałożonym na ten przemysł w Indiach i nałożeniu ochrony wszystkich węży w Indyjskim Akcie Ochrony Przyrody z 1972 r., utworzyli oni rodzaj stowarzyszenia i wykorzystując doświadczenie odławiają węże w celu pobierania ich jadu, by następnie uwalniać je na łono natury/wolność po pobraniu czterech porcji jadu. Zebrany w ten sposób jad jest wykorzystywany do produkcji ratującej życie surowicy, innych produktów medycznych czy do badań biomedycznych^[59]. Plemię "Irulas" znane jest również z jedzenia niektórych węży, które złapią oraz jest bardzo przydatne w tępieniu szczurów w indyjskich wioskach.

Oprócz zaklinaczy węży, istnieją również profesjonalni łapacze węży. Współcześnie do odłowu węży angażuje się herpetologów używających długich lasek zakończonych w kształcie litery "V". Niektórzy z gospodarzy programów telewizyjnyjnych, jak Bill Haast, Steve Irwin, Jeff Corwin, czy Austin Stevens preferują chwytanie węży gołymi rękami.

Konsumpcja węży[edytuj]

 Osobny artykuł: Tabu pokarmowe.

Choć przez większość kultur nie uważana powszechnie za pozycję kulinarną, w niektórych z nich, konsumpcja węży jest akceptowalna, a nawet uważane są one za przysmak, ceniony między innymi za swoje domniemane farmaceutyczne możliwości ogrzewania serca. W kuchni kantońskiej zupa z węża jest spożywana przez lokalnych mieszkańców jesienią, na rozgrzanie ciała. Zachodnie cywilizacje dokumentują konsumpcję węży w ekstremalnych przypadkach głodu^[60]. Gotowane mięso grzechotnika stanowi wyjątek i jest powszechnie spożywane w środkowozachodnich stanach USA. W krajach azjatyckich, takich jak Chiny, Tajwan, Tajlandia, Indonezja, Wietnam i Kambodża uważa się, że picie krwi węży - w szczególności kobry - powoduje wzrost potencji seksualnej^[61]. Krew jest spuszczana, kiedy kobra jest wciąż żywa - jeśli to możliwe i zwykle jest mieszana z jakąś formą trunku w celu poprawy smaku^[61].

W niektórych krajach azjatyckich, wykorzystanie węży w alkoholu jest również akceptowalne. W takich przypadkach, całe ciało jednego lub kilku węży pozostawia się zanurzone w słoiku (lub innym naczyniu) z alkoholem. Ma to uczynić alkohol mocniejszym (jak również droższym). Jednym z tego przykładów jest wąż z gatunku Trimeresurus flavoviridis (zwany również "habu") umieszczany niekiedy w napoju alkoholowym z japońskiej prefektury Okinawa - Awamori, znanym również jako "Habu Sake"^[62].

Wino z węży (蛇 酒) to napój alkoholowy produkowany przez zaparzanie całego węża w winie ryżowym lub alkoholu zbożowym. Po raz pierwszy napój ten odnotowano w Chinach podczas panowania Zachodniej Dynastii Zhou i był uważany za ważny środek leczniczy, a według tradycyjnej medycyny chińskiej miał moc ożywienia człowieka^[63].

Praktykanci amerykańskich Zielonych Beretów uczą się łapać, zabijać i jeść węże podczas kursów survivalowych; przez ten zwyczaj nadano im przydomek "zjadaczy węży", od którego - jak można przypuszczać - wzięła się nazwa gry wideo "Metal Gear Solid 3: Snake Eater".

Węże jako zwierzęta domowe[edytuj]

W krajach zachodnich niektóre węże, szczególnie łagodne gatunki, takie jak pyton królewski (Python regius), czy wąż zbożowy (Elaphe guttata) trzymane są jako zwierzęta domowe. W celu zaspokojenia popytu rozwinął się przemysł hodowli węży. Węże wychowane w niewoli są uważane za mniej agresywne, niż osobniki złapane na wolności^[64]. Węże mogą być bardzo tanimi w utrzymaniu zwierzętami domowymi, zwłaszcza w porównaniu do bardziej tradycyjnych gatunków. Wymagają one minimalnej przestrzeni, bowiem większość popularnych gatunków nie przekracza 1,5 metra długości. Węże hodowane w domu mogą być karmione stosunkowo rzadko, zwykle raz na pięć do czternastu dni. Niektóre gatunki węży dożywają w odpowiednich warunkach ponad czterdziestu lat.

W kulturze[edytuj]

Egipt[edytuj]

W historii Egiptu wąż zajmował szczególne miejsce z kobrą nilową zdobiącą koronę faraona w czasach starożytnych. Był czczony jako jedno z bóstw i był także wykorzystywany do złowrogich celów: zabójstwa oponenta i rytualnego samobójstwa (Kleopatra VII).

Mitologia grecko-rzymska[edytuj]

W mitologii greckiej węże są często związane z zabójczymi i niebezpiecznymi przeciwnikami, ale to nie znaczy, że węże są symbolem zła; w istocie, węże są symbolem bóstw chtonicznych, w przybliżeniu tłumaczonymi jako "związane z ziemią". Dziewięciogłowa Hydra lernejska, którą pokonał Herakles i trzy Gorgony są dziećmi Gai, Matki-Ziemi^[65]. Jedna z Gorgon - Meduza, którą pokonał Perseusz, opisywana jest jako odrażające stworzenie z wężami zamiast włosów i mocą przemieniania mężczyzn w kamień spojrzeniem^[65]. Po jej zabiciu Perseusz oddał jej głowę Atenie, która przymocowała ją do swojej tarczy zwanej Egidą^[65]. Tytani są także przedstawiani w sztuce z wężami zamiast nóg i stóp z tego samego powodu - są dziećmi Gai i Uranosa, a więc są oni związani z ziemią.

Postać węża wiązała się też z kultem Asklepiosa-Eskulapa.

Legendarny przekaz o założeniu Teb wspomina potwornego węża strzegącego źródła, z którego nowa osada miała pobierać wodę. W walce i zabiciu węża, wszyscy towarzysze założyciela Teb - Kadmosa - zginęli, co dało początek powiedzeniu "kadmosowe zwycięstwo", czyli zwycięstwo okupione własną zagładą.

Trzy symbole medyczne związane z wężami, będące nadal w powszechnym użyciu to: Kielich Higiei, symbolizujący farmację, kaduceusz (kerykejon) - znak pokoju i handlu oraz Laska Eskulapa - symbol medycyny^[38].

Tradycja judeochrześcijańska[edytuj]

Wykonany przez Mojżesza na polecenie Boga miedziany wąż (Lb 21, 8–9) był czczony w Świątyni Jerozolimskiej do czasu, gdy został zniszczony przez króla Ezechiasza (2Krl 18,4). Według jednego z midraszy, Jahwe napadając na Mojżesza w miejscu noclegu na pustyni (Wj 4, 24) przybrał postać wielkiego węża i połknął go aż do połowy ^[66]. W wielu tekstach Starego Testamentu wąż jawi się jako zwierzę przebiegłe, symbol zła, pokusy (Rdz 3, 1-3). Dopiero Księga Mądrości, pisana po grecku w I w. p.n.e., utożsamia go być może z Szatanem (por. Mdr 2,24)^[67].

Indie[edytuj]

Indie są często nazywane krainą węży i są bogate w tradycje związane z wężami^[68]. Węże są czczone jako bogowie nawet dziś i wiele kobiet polewa mlekiem jamy węży (pomimo, że węże mają awersję do mleka)^[68]. Kobra widoczna na szyi jednych z najważniejszych bóstw (dewów) hinduizmu - Śiwy i Wisznu jest często przedstawiana jako śpiąca na siedmiogłowym wężu lub wewnątrz zwiniętego węża^[69]. W Indiach istnieje również kilka świątyń poświęconych wyłącznie kobrom, zwanych niekiedy "Nagraj"" (Król Węży) i wierzono, że węże są symbolami płodności. Istnieje hinduskie doroczne święto "Nagapańćami", podczas którego czci się węże i modli do nich.

 Zobacz też: Naga (mitologia).

.

W Indiach istnieje jeszcze inna mitologia o wężach. Węże, powszechnie znane w Hindi jako "Ichchhadhari", mogą mieć formę jakiejkolwiek żywej istoty, najczęściej jednak ludzką. Te mityczne węże posiadają cenny klejnot zwany "Mani", który jest bardziej lśniący niż diament. Istnieje wiele opowieści w Indiach o chciwych ludziach, którzy starają się posiąść ten klejnot i ostatecznie w ten sposób giną.

Uroboros jest symbolem związanym z wieloma różnymi religiami i obrzędami, uważany jest też jako symbol mający związki alchemią. Uroboros (lub urobor) jest przedstawiany jest jako wąż jedzący swój własny ogon, najczęściej w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara (od głowy do ogona) w kształcie okręgu, reprezentując cykl życia, śmierci i odrodzenia prowadzącego do nieśmiertelności.

Chiny[edytuj]

Wąż jest jednym z 12 niebianskich zwierząt zodiaku chińskiego w kalendarzu chińskim.

Peru[edytuj]

Wiele starożytnych peruwiańskich kultur oddawało cześć naturze^[70]. Większą rolę przypisywali zwierzętom i często przedstawiali węże w swojej sztuce^[71].